Një vit pas sulmit të Hamasit në Izrael më 7 tetor të vitit 2023, i cili shumë shpejt u shndërrua në një konflikt rajonal, ekonomitë e tre shteteve kryesore në fjalë, përkatësisht Libanit, Izraelit dhe Palestinës, janë prekur rëndë.
Për më tepër, konflikti është larg përfundimit, ndërsa që nga fundi i shtatorit qendra e tij e gravitetit është zhvendosur drejt kufirit verior të Izraelit.
I udhëhequr nga Hezbollahu, “fronti i mbështetjes” për Hamasin që nga 8 tetori 2023, një ditë pas shpërthimit të luftës së Gazës, u ndez kohët e fundit, në veçanti, me vrasjen e liderit të milicisë shiite, Hassan Nasrallah dhe një intensifikimi serioz i sulmeve ajrore izraelite në Libanin e Jugut, Bekaa dhe periferitë jugore të Bejrutit.
Në total, dhe që nga fillimi i këtij fronti, numri i të zhvendosurve në Liban deri më tani ka kaluar një milion, ndërsa ka pasur më shumë se 2 mijë viktima.
Në Gaza, në një vit, bombat izraelite shkatërruan shumicën e ndërtesave dhe infrastrukturës, duke zhvendosur më shumë se 2 milionë njerëz (pothuajse të gjithë popullsinë) dhe duke vrarë më shumë se 41 mijë njerëz.
Megjithëse ndajnë disa karakteristika (territor i reduktuar, varësia nga importet dhe subvencionet e huaja, rëndësia e transferimeve të diasporës, etj.), Libani, Izraeli dhe territoret palestineze paraqesin profile shumë të dallueshme, gjë që shpjegon pse shkalla e goditjes së luftës ndryshonte nga një ekonomi tek tjetra.
Vlerësimet e disponueshme sot, megjithatë, ka të ngjarë të ndryshojnë, duke pasur parasysh përkeqësimin e fundit të situatës rajonale.
Garbis Iradian, kryeekonomist në Institutin e Financave Ndërkombëtare (IFI) për rajonin MENA dhe Azinë Qendrore, na shpjegon se ai ka rishikuar në rënie parashikimet e tij për vitin 2024, duke supozuar se armiqësitë midis Izraelit dhe Libanit do të intensifikohen dhe do të vazhdojnë deri në fillim të vitit 2025.
Fondi Monetar Ndërkombëtar (FMN) dhe Banka Botërore (BB) pritet të përditësojnë parashikimet e tyre në mbledhjen e tyre të ardhshme vjetore të planifikuar për në fund të këtij muaji.
Liban: keq e më keq
E bazuar kryesisht në sektorin e shërbimeve, por me një industri agroushqimore të nënshfrytëzuar dhe një sistem arsimor që eksporton shumë talentë jashtë vendit, ekonomia libaneze ka humbur statusin e saj si një mrekulli e sektorit bankar rajonal me krizën që shpërtheu në 2019.
Libani dështoi të shlyente borxhin e tij në dollarë që në mars 2020 dhe borxhi i tij, tashmë i konsideruar i paqëndrueshëm para krizës, vetëm sa është përkeqësuar.
PBB-ja e saj, e cila tejkaloi 50 miliardë dollarë në fund të 2019-ës, ra në rreth 20 miliardë dollarë, ndërsa paundi libanez humbi më shumë se 90 për qind të vlerës së tij gjatë së njëjtës periudhë.
Vendi përballet me infrastrukturë të rrënuar, pas dekadash keqmenaxhimi dhe fluksit të më shumë se një milion refugjatëve sirianë që nga shpërthimi i luftës siriane në 2011.
Shpërthimi në portin e Bejrutit më 4 gusht 2020 dëmtoi rëndë portën kryesore tregtare të vendit, ndërsa sektori i turizmit u godit rëndë nga pandemia COVID-19.
Ekonomia është dobësuar gjithashtu nga paqëndrueshmëria politike, Libani pa një President të Republikës dhe pa një qeveri me kompetenca të plota që nga viti 2022, dhe siguria, e nxitur nga tensionet e brendshme dhe rajonale, duke llogaritur ato që përfshijnë Iranin dhe kundërshtarët e tij dhe luftërat e përsëritura me Izraelin për dekada.
Këta faktorë kanë ekspozuar në këtë mënyrë disa lojtarë ekonomikë libanezë ndaj sanksioneve nga Thesari Amerikan, duke bindur shumë investitorë, tashmë të ftohur nga kriza bankare dhe mungesa e reformave strukturore të rekomanduara nga partnerët e vendit.
Për më tepër, Libani varet kryesisht nga ndihma humanitare ndërkombëtare dhe financimi nga vendet donatore.
Sipas Garbis Iradian, sulmet e përsëritura izraelite në Libanin jugor që nga tetori i vitit 2023 do të shtojnë koston për vendin e Cedar-it.
Ai vlerëson se PBB-ja reale pritet të tkurret me 7 për qind në 2024, krahasuar me 5 për qind në vlerësimet e mëparshme.
“Një luftë më e gjerë do të shkatërronte më tej ekonominë libaneze”, komenton ai.
Në pranverë, shumica e organizatave ndërkombëtare parashikuan një rritje modeste ose një tkurrje prej rreth 1 për qind të PBB-së libaneze në vitin 2024.
Ato ditë tani duket se kanë mbaruar. Këtë javë, Mbledhja e Liderëve Libanezë dhe Liderëve të Biznesit (RDCL) shprehu frikën e tij për të parë tkurrjen e PBB-së me 25 për qind deri në fund të vitit.
Ekonomia e Libanit jugor, ku është përqendruar shumica e luftimeve, do të preket veçanërisht, me një tkurrje të vlerësuar prej 20 për qind të PBB-së rajonale, shton Garbis Iradian.
“Sektori i turizmit, vendimtar për Libanin, pritet të shënojë një rënie prej më shumë se 35 për qind këtë vit për shkak të shqetësimeve në rritje të sigurisë. Konsumi privat po bie gjithashtu, me shumë libanezë që zgjedhin të largohen nga vendi”, shton ai.
Prandaj, fatura është tashmë shumë e pjerrët, edhe para se të merren parasysh dëmet e shkaktuara nga bombardimet, të cilat tashmë arritën në 1.5 miliardë dollarë pranverën e kaluar, sipas vlerësimeve të para zyrtare.
Një plan që mund të jetë vetëm më i ngarkuar duke pasur parasysh intensifikimin e bombardimeve izraelite që nga muaji i kaluar.
Garbis Iradian vlerëson se remitancat nga diaspora libaneze, të cilat arritën në 6.7 miliardë dollarë në vitin 2023 sipas Bankës Botërore, duhet të mbeten të qëndrueshme.
Rezervat zyrtare valutore të Bankës së Libanit (BDL) pritet të mbeten pak mbi 10 miliardë dollarë dhe inflacioni mesatar pritet të lëvizë rreth 50 për qind deri në fund të vitit, pjesërisht falë stabilizimit të kursit të këmbimit.
Një burim i kontaktuar këtë javë në BDL gjithashtu tregoi se situata mbeti nën kontroll në këtë nivel.
Nga ana tjetër, ka pak dukshmëri për sa i përket financave publike, në mungesë të të dhënave të plota dhe të besueshme – problem për të cilin Ministria e Financave siguroi se do të punonte për ta zgjidhur gjatë verës.
Për Garbis Iradian, raporti borxh/PBB i vendit nuk duhet të ndryshojë shumë midis 2023 dhe 2024 (280 deri në 275 për qind të PBB-së, një përqindje e cila ende e konsideron borxhin në valutë të huaj në vlerën e tij nominale).
Si një “çmim ngushëllues” i tretë, deficiti i llogarisë korente të Libanit (i cili përfshin bilancin tregtar, bilancin e të ardhurave dhe bilancin e transfertave korente) pritet të përmirësohet në vitin 2024, kryesisht falë një reduktimi të importeve.
Ekonomisti më në fund kujton se liderët libanezë nuk e kanë zgjidhur ende çështjen e bllokimit të depozitave të vendosura në mënyrë të paligjshme ndaj klientëve të bankave që nga viti 2019, duke e lënë kështu sektorin bankar “të paaftë për të financuar ekonominë”.
Për më tepër, bankat janë ende në pritje të verdiktit të Task Forcës së Veprimit Financiar (FATF), organit ndërkombëtar të referencës në luftën kundër pastrimit të parave dhe financimit të terrorizmit, i cili duhet të vendosë për regjistrimin ose jo të Libanit në listën e tij gri të vendeve.
Izraeli: i fortë, por…
Para 7 tetorit 2023, Izraeli u shpall si kampion rajonal në performancën ekonomike.
Vendi ka infrastrukturë të madhe (central bërthamor, porte me terminale kontejnerësh, aeroporte), një sektor të suksesshëm teknologjik dhe një sektor në zhvillim të shfrytëzimit të hidrokarbureve në det të hapur.
PBB-ja e saj i kalon 500 miliardë dollarë (sipas të dhënave të BB-së në fund të vitit 2023) dhe banka e saj qendrore mund të llogarisë në më shumë se 200 miliardë dollarë rezerva valutore.
Raporti i saj borxh/PBB është shumë nën pragun teorik të qëndrueshmërisë prej 100 për qind dhe borxhi i tij sovran u gjykua, një vit më parë, si jashtëzakonisht i sigurt nga agjencitë kryesore të vlerësimit.
Rritja izraelite përfiton nga disa nxitje: subvencione masive nga Shtetet e Bashkuara, përdorimi i fuqisë punëtore të lirë nga territoret palestineze për pozicionet më pak të kualifikuara – pjesërisht e ndërprerë që nga 7 tetori 2023 – si dhe lobimi i rëndësishëm ndërkombëtar në favor të produkteve izraelite ndërkombëtarisht – pavarësisht përpjekjeve të aktivistëve pro-palestinezë për të kundërshtuar këtë imazh.
Megjithatë, pavarësisht prosperitetit të dukshëm, rreth 2 milionë qytetarë izraelitë, ose gati një e pesta e popullsisë, jetonin nën kufirin e varfërisë në vitin 2023, sipas një studimi zyrtar.
Monedha vendase, shekli, tregoi një rënie të përgjithshme prej rreth 15 për qind që nga kulmi i saj në fund të vitit 2021, përpara se të shpërthente lufta.
E forcuar nga “fuqia” e saj, siç përshkruhet nga Garbis Iradian, dhe ndihma masive amerikane nga e cila ka përfituar që nga 7 tetori 2023, ekonomia izraelite duket se është shumë më e aftë të përballojë ndikimin e luftës sesa Libani apo territoret Palestineze.
“Unë pres që rritja reale e PBB-së në Izrael të ngadalësohet më tej në 0.5 për qind në 2024, me pjesën më të madhe të rritjes të nxitur nga shpenzimet publike, veçanërisht për mbrojtjen”, parashikon ekonomisti i IFI-t.
Ai konsideron se parashikimet më të fundit të rritjes së Bankës së Izraelit, që parashikojnë një rritje prej 1.5 për qind të PBB-së për vitin 2024, janë joreale duke pasur parasysh përshkallëzimin e fundit të luftimeve me Hezbollahun. Para fillimit të luftës së Gazës, FMN-ja priste që PBB-ja izraelite të rritej me 3.4 për qind.
Garbis Iradian shpjegon më tej se mungesa e fuqisë punëtore është një nga kufizimet kryesore për rritjen në Izrael për shkak të mobilizimit të rezervistëve dhe kufizimeve të vazhdueshme për qasjen e palestinezëve në punë.
Ai vë në dukje se llogaria korente e vendit do të mbetet kryesisht në suficit (ekuivalenti me rreth 4 për qind të PBB-së), me rënien e eksporteve që kompensohet nga ajo e importeve të mallrave.
Deficiti publik i Izraelit pritet të zgjerohet, nga 4.1 për qind e PBB-së në 2023 në 6.8 për qind në 2024, për shkak të rritjes së mprehtë të shpenzimeve të mbrojtjes.
Megjithatë, bazat e ekonomisë izraelite janë të forta, me inflacion të ulët në 2024 (3 për qind, që është ajo që analistët prisnin për të njëjtin vit fiskal në shtator 2023), borxh modest (68 për qind e PBB-së, krahasuar me 62 për qind në 2023) dhe rezerva të konsiderueshme valutore (210 miliardë dollarë), pavarësisht nga burimet e rëndësishme të mobilizuara nga banka qendrore izraelite në fillim të luftës për të mbështetur monedhën, kursi i së cilës ka lëvizur rreth 4 sikla për një dollar.
Pavarësisht këtij stabiliteti të dukshëm, ka shenja se ekonomia izraelite ka filluar të gërryhet, me Bankën e Izraelit që vlerëson koston e vetëm të luftës së Gazës në 67 miliardë dollarë majin e kaluar.
Gjatë shtatorit, statistikat zyrtare izraelite, për shembull, theksuan se ekonomia e vendit të tyre përjetoi rritje anemike prej vetëm 0.7 për qind me një normë vjetore.
Një realitet “shumë nën parashikimet më pesimiste të ekonomistëve”, sipas termave të përdorur në atë kohë nga gazeta Times of Israel, dhe që detyroi Ministrinë izraelite të Financave të rishikonte parashikimet e saj në rënie.
Shenja e dytë shqetësuese: ulja graduale e vlerësimit sovran të Izraelit nga agjencitë kryesore botërore.
Është agjencia Moody’s, më e rëndësishmja nga treshja e formuar me Standard & Poor’s dhe Fitch, e cila së fundi habiti zyrtarët izraelitë duke ulur vlerësimin e borxhit afatgjatë izraelit me dy shkallë, duke e zhvendosur atë nga kategoria e notave në A më e larta, në Baa1.
Kjo nuk është hera e parë që vlerësimi sovran është ulur që nga 7 tetori 2023.
“Vlerësimet ka të ngjarë të ulen më tej, potencialisht me disa shkallë, nëse tensionet aktuale të rritura me Hezbollahun zhvillohen në një konflikt të shkallës së plotë”, tha Moody’s, duke shtuar se kohëzgjatja e pazakontë e konfliktit dhe mungesa e një perspektive të qartë zgjidhjeje kishin ngritur dyshime për shpejtësinë e rimëkëmbjes së ekonomisë, sipas përmbledhjes së Reuters.
Së fundi, disa zëra në Izrael, si ai i Shir Hever, një studiues ekonomik me qendër në Jerusalem, besojnë se lufta mund ta çojë ekonominë izraelite vetëm drejt humnerës.
Në një artikull të botuar më 15 korrik në faqen e informacionit Mondoweiss dhe të titulluar “Fundi i ekonomisë izraelite”, ai raporton më shumë se 46 mijë kompani në falimentim, një sektor të turizmit në bllokim dhe madje një “shumicë” të investimeve të devijuara jashtë nga izraelitët të cilët “nuk duan që fondet e tyre të pensioneve dhe sigurimeve apo kursimet e tyre të lidhen me fatin e shtetit të Izraelit”.
Ai kujton se gjigandi kompjuterik Intel pezulloi një plan investimi shumë miliarda dollarësh në Izrael këtë vit dhe gjithashtu përshkruan një pamje të zymtë të pasojave të mundshme afatgjata të degradimit të reputacionit të Izraelit në tregtinë dhe marrëdhëniet e tij me vendet e tjera në botë pas kundërshtoi metodat e luftës në Gaza – studiuesi nuk heziton të flasë për një “luftë gjenocidale”.
Palestina: kokën nën ujë
Territoret palestineze, të ndara midis Jerusalemit Lindor, Gazës dhe Bregut Perëndimor nga dekada aneksimesh izraelite, e panë zhvillimin e tyre të penguar seriozisht nga kufizimet në lëvizje dhe konfliktet me Izraelin, shumë përpara 7 tetorit 2023.
Shumica e shkëmbimeve tregtare (rreth 80 për qind e importeve dhe eksporteve) kryhen me Izraelin, nën kufizime strikte.
Përveç kësaj, dy të tretat e transfertave të taksave palestineze kalojnë përmes Izraelit, i cili i bllokon ato në mënyrë arbitrare, nënvizon Rami Alazzeh, ekonomist në Konferencën e Kombeve të Bashkuara për Tregtinë dhe Zhvillimin (UNCTAD).
Që nga viti 2021, më shumë se 2 miliardë dollarë janë ngrirë, duke përkeqësuar krizën buxhetore në këto territore.
Përpara 7 tetorit 2023, PBB-ja palestineze ishte rreth 19 miliardë dollarë, e nxitur kryesisht nga “varësia e saj nga financimi i jashtëm, i siguruar veçanërisht nga të ardhurat e më shumë se 200 mijë palestinezëve që punojnë në Izrael dhe në vendbanime, nga transfertat e diasporës dhe Arabët izraelitë, si dhe nga ndihma ndërkombëtare”, siç shpjegohet në përmbledhjen e bërë nga Thesari Francez.
Rripi i Gazës, i shënjestruar nga një bllokadë izraelite që kur Hamasi erdhi në pushtet në 2007, është përgjithësisht më keq se Bregu Perëndimor për sa i përket varfërisë dhe papunësisë.
Megjithatë, ky territor i fundit duhet të përballet me erozionin progresiv të tokës së tij, veçanërisht të tokës bujqësore, nga kolonët izraelitë.
Pavarësisht dënimeve të shumta, komuniteti ndërkombëtar nuk ka marrë masa vërtet vendimtare – përveç dhënies së ndihmës humanitare – për të rikthyer një pamje drejtësie midis Izraelit dhe territoreve palestineze.
Së fundi, Palestina nuk ka monedhë dhe përdor si shekelin, dollarin dhe dinarin jordanez.
Pavarësisht këtyre pengesave, FMN-ja priste që në vitin 2019 PBB-ja e territoreve palestineze të rritej me 1.6 për qind.
Por gjithçka ka ndryshuar që nga 7 tetori 2023. Përveç numrit të njerëzve dhe njerëzve të zhvendosur, shkalla e shkatërrimit në Gaza arrin në të paktën 18 miliardë dollarë “dëm të drejtpërdrejtë”, sipas një vlerësimi të përkohshëm nga BB-ja të publikuar marsin e kaluar.
Në dhjetor, qeveria e Hamas-it raportoi se më shumë se 70 për qind e ndërtesave ishin bombarduar, ndërsa shumë pjesë të infrastrukturës u shkatërruan.
Në maj, BB-ja priste që PBB-ja të tkurret nga 6.5 në 9.6 për qind, duke i nënshtruar këto parashikime në një nivel të lartë pasigurie.
“Ne presim, duke pasur parasysh vlerësimet për dy tremujorët e parë të vitit 2024, që PBB-ja në vitin 2024 do të përfaqësojë vetëm një të gjashtën e nivelit të saj të vitit 2022”, nënvizon Rami Alazzeh.
Lufta ka prekur edhe të gjithë sektorët në enklavën palestineze (përveç shërbimeve), niveli i aktivitetit të të cilëve tani përfaqëson vetëm 10 për qind të asaj që ishte përpara tetorit 2023. Shkalla e papunësisë tani kalon 80 për qind, vëren ekonomisti.
Bregu Perëndimor nuk është i kursyer nga konflikti.
Sipas ekonomistit, PBB-ja atje ra me 22 për qind në tremujorin e katërt të 2023-it, duke çuar në një rënie vjetore prej 1.9 për qind krahasuar me vitin 2022.
“Kjo është rënia më e madhe e PBB-së e regjistruar në një vit që nga viti 1972, e barabartë me rënien e vërejtur mes viteve 2000 dhe 2003 gjatë intifadës së dytë, dhe shkalla më e lartë e papunësisë që nga krijimi i Autoritetit Palestinez në 1994”, vëren ai.
Sipas tij, projeksionet për vitin aktual presin një tkurrje prej 25 deri në 35 për qind krahasuar me vitin 2023.
Ashtu si në Gaza, të gjithë sektorët janë ndikuar nga lufta, veçanërisht ato produktive: bujqësia, prodhimi dhe ndërtimi.
Shkalla e papunësisë në Bregun Perëndimor është gjithashtu alarmante, duke arritur në 32 për qind, nga 28 për qind në 2022.
Qeveria palestineze nuk ka qenë në gjendje të paguajë plotësisht pagat e punonjësve të sektorit publik që nga nëntori 2021 dhe borxhet ndaj sektorit privat vazhdojnë të grumbullohen.
Në një raport të publikuar në shtator, BB-ja citoi gjithashtu të dhëna paraprake për financat e AP-së, duke treguar se deficiti ishte dyfishuar që nga viti 2023 dhe pritej të arrinte në 1.86 miliardë dollarë, me rreziqe të konsiderueshme që situata të përkeqësohej.
I njëjti raport thekson gjithashtu rrezikun e lartë të ekspozimit të sistemit bankar ndaj sektorit publik, i vlerësuar në më shumë se 2.5 miliardë dollarë në korrik 2024. /L’Orient-Le Jour/Albanian Post/
