Institucionalizimi i gjuhës shqipe nëpërmjet Kongresit Arsimor të Lushnjes

Institucionalizimi i një gjuhe historikisht është bërë në dy mënyra kryesore: nëpërmjet fesë, dhe nëpërmjet politikës.

Gjuha shqipe edhe pse është aq e vjetër sa edhe vetë populli shqiptar, nuk e pa dritën e institucionalizimit deri në gusht të vitit 1920, as nëpërmjet fesë, siç ndodhi në mesjetë me greqishten, latinishte, sllavishten, apo osmanishten dhe as nëpërmjet ndonjë formacioni politik, siç ishte rasti i hungarishtes, gjermanishtes, frengjishtes apo të gjitha gjuhët e tjera evropiane që u institucionalizuan gjuhën e tyre sapo u bënë mbretëri e të tjera, sapo u bënë shtete.

Në këtë kontekst, Kongresi Arsimor i Lushnjes është po kaq i rëndësishëm sa edhe vetë 28 Nëntori 1912, sepse për herë të parë të gjithë shqiptarët lidheshin në mënyrë të detyrueshme me njëri-tjetrin me fjalën e shkruar në gjuhën e tyre.Kongresi Arsimor i Lushnjës për fat të keq nuk është aq i njohur në historinë e Shqipërisë. Ai nuk përmendet fare në vëllimin III, të Historisë së Popullit Shqiptar të botuar në vitin 2007 nga Akademia e Shkencave e Shqipërisë që mbulon Periudhën e Pavarësisë nga 28 nëntor 1912 deri më 7 prill 1939, edhe pse në vitin 1990, me rastin e 70-vjetorit të mbajtjes së këtij Kongresi u organizua një sesion shkencor, kumtesat e të cilit sot ruhen në dosjen 366 të AQSH.

Kongresi Arsimor i Lushnjës nuk e meriton një heshtje të tillë, sepse ai është jo vetëm gjuhësisht kongresi më i rëndësishëm për shtrirjen masive të gjuhës shqipe në të gjithë Shqipërinë e madje përtej asaj politike duke zhdukur analfabetizmin që ekzistonte deri në atë kohë, por edhe politikisht, sepse për herë të parë në historinë e shqiptarëve, rrjeti arsimor do të shtrihej në mënyrë të detyrueshme në të gjithë trojet shqiptare, gjë që ishte një sipërmarrje madhore, po të mbahet parasysh që duhej ngritur dhe duhej mirëmbajtur një ngrehinë gjigante shkollash, arsimtarësh, materialesh didaktike e gjithçka tjetër që ka lidhje me arsimimin e që ne sot e marrim për të mirëqenë.

Kongresi Arsimor i Lushnjes ishte ai që për herë të parë bëri që çdo fëmijë shqiptar pa përjashtim të ishte i detyruar të kryente shkollën fillore (3 vjet në fshatra dhe 5 vjet në qytete). Për herë të parë në historinë e shqiptarëve, të gjitha shkollat do të kishin jo vetëm të njëjtat libra shkollorë, për të cilat 219 terma të përbashkëta për gjuhën, aritmetikën dhe gjeometrinë u vendosën po në ato ditë të Kongresit, por edhe të njëjtën mënyrë administrimi (orare, dëshmi shkollore, amza, regjistra të përditshëm dhe të përjavshëm).

Kongresi i Lushnjës që zhvilloi punimet në janar të vitit 1920, nga ku doli qeveria kombëtare me kryeministër Sulejman Delvinën është sigurisht mjaft i njohur. Ishte ky kongres që caktoi si ministër të arsimit Sotir Pecin, një njëri me mjaft eksperiencë në arsim dhe vizionar. Më 26 korrik 1920, Sotir Peci i shkruajti Këshillit të Ministrave: “Duke pasur nevojë që të njësojmë programet e metodën për të gjitha shkollat e Shqipërisë, të cilat kanë vepruar deri me sot të ndara (sipas ish-zonave të pushtimit), kemi menduar të formojmë një komision teknik, në të cilin do të marrin pjesë fuqitë më të mira arsimore prej të gjitha viseve. Ky komision të mblidhet në Lushnjë, si vend historik”.

Edhe në këtë kontekst është interesant fakti që zv. Prefekti i Beratit, Mahmut Sula i dërgon një telegram Ministrisë së Punëve të Brendshme më 25 gusht 1920 ku shkruan: “Po lajmëroheni se në lushne bahet nji kongres paratogjik nga mbledhja e të cillët si prefektura ashtu dhe zyra arrësimit nuk kanë njoftim.” Duke qenë se historia nuk të fal, injoranca e zyrtarëve jovizionarë del në pah jo vetëm nga mungesa e informacionit për aktivitetin më të rëndësishëm të jetës së tij, e madje të një kombi të tërë, por edhe nga mënyra sesi e përdor ai vetë gjuhën: ‘lushne’ është shkruar me shkronjë të vogël, ‘paratogjik’ duhet të ishte ‘pedagogjik’, ‘arrësimi’ nuk duhej ngatërruar me arrat, por të shkruhej ‘ar(ë)sim’.

Qeveria dhe Ministria e Arsimit kishte ngarkuar nënperfektin Hiqmet B. Delvina dhe kryetarin e Bashkisë së Lushnjës, Besim Nurin, që ta organizonin Kongresin Arsimor në bazë të përvojës së shtatë muajve më parë, që kishte qenë një sukses pa as më të voglin hije dyshimi. Pritej pra që të vazhdohej po me të njejtën frymë dhe organizim. Komisioni i Kongresit përbëhej nga kryepleqtë e nënprefekturave për të realizuar me sukses vazhdimësinë e punës së kongresit politik të janarit dhe të gjithë ndjenin përgjegjësinë që kishte ky aktivitet për të ardhmen e shqiptarëve në të gjitha trojet, gjë që e tregon edhe harta gjeografike e delegateve që morën pjesë në këtë kongres: Prishtina, Prizreni, Gjakova,Shën Mitër Korona, [Arbëreshet e Italisë], Zara, [Koraci] Shkodra (Gaspër Mikeli, Ndue Paluca, Kolë Margjini, e Ismail Anamali), Peshkopia, Tirana (Jozef Fekeçi), Durrësi, Elbasani (Aleksandër Xhuvani, A. Gashi), Pogradeci (Mihal Bellkameni), Korça (Aleko Kondili e Dhimitër Mborja), Permeti, Gjirokastra (Thoma Papapano, Ilia Dilo e Petref Pogoni), Saranda, Himara, Vlora, Fieri dhe Lushnja.

Pritja e delegatëve (misive) ishte modeste, por e mirorganizuar, me civilë, ushtarakë dhe mësues të vendosur në të dyja anët e nënprefekturës dhe e shoqëruar me ato pak vegla muzikore, e me lule e flamuj letre në duart e nxënësve të shkollës plotore e asaj femërore, duke i dhënë kongresit solemnitetin e një ngjarjeje simbolikisht të rëndësishme shtetërore dhe kombëtare. Edhe pse modeste, kjo pritje i ka të gjitha elementet simbolike të një aktiviteti solemn, gjë që tregon se pavarësisht mundësive reale, organizatorët i kushtonin rëndësi çdo detaji simbolik shtetëror.
Në lidhje me simbolikën dhe solemnitetin ritual, mua më tërhoqi vëmendjen edhe fakti që Kol Margjini nxorri një leter të Ministrisë së Arsimit edhe sipas porosisë që kishte pasur ia dorëzoi delegatit më të moshuar Aleko Kandilit, i cili e hapi letrën dhe ia dorëzoi përsëri Kolë Margjinit që ta lexonte. Respekti ndaj më të moshuarit te shqiptarët është jo vetëm në traditën gojore, por dokumentohet në formë të shkruar që në shek. XIV në Statutet e Drishtit. Letra u lexua, pra, para Kongresit Pedagogjik dhe më pas për rëndësinë e Arsimit për Shqiperinë folën Gaspër Mikeli, Aleko Kandili, e Dhimitër Mborja me fjalë të tilla si “një popull pa arsim s’mund të rrojë e s’ka të drejtë të rrojë.”

Hiqmet B. Delvina (nënprefekti) dhe Besim Nuri (kryetari i Bashkisë) bënë hapjen e Kongresit duke falendëruar pjesëmarrësit si dhe duke theksuar rëndësinë e këtij aktiviteti për shqiptarët, por sigurisht që ata të pavetëdijshëm për gjithë ndikimin që ky kongres do të kishte më vonë në identitetin shqiptar, që tani po vendosej mbi dokumente të shkruara e jo më mbi traditën gojore siç kishte ndodhur deri në atë kohë. “Shkronjat i shkatërruan piramidat” kishte shkruar Viktor Hugo një shekull më parë, , kështu që përqafimi i shkronjave ishte bërë tashmë misioni kryesor i shqiptarëve të shekullit XX, që t’u mbijetonin influencës së kulturave të shkruara dhe agresive të fqinjëve.

Duke kuptuar rolin e jashtëzakonshëm që duhet të luante në luftën me penë që duhet të bënin shqiptarët, Ministria e Arsimit kishte përcaktuar si detyra kryesore të Kongresit Arsimor (pedagogjik) të Lushnjës pikat e mëposhtme:

Hartimi i programit sintetik për shkolla fillore e qytetse
Zhvillimi i programit analitik të daem javë në javë për shkolla fillore 4 e 5 klasëshe e për shkolla fillore 3 klasëshe të katundit.
Vendim për botimin e tekstave shkollorë si librave të këndimit, gramatikave e numeratoreve.
Caktim i njij gjuhe të përbashkët, mbas të cillës do t’u shkrueshin prej tashi të gjith librat shkollorë.
Bisedim e vendim për botimin e e njij të përkohëshmes pedagogjike.
Caktim e herorve shkollorë, i rregjistrave të përditshëm e të përjavshëm, i amzave, dishmive shkollore e i të tjerave librave zyrtare, qi do të mbajë drejtorija e secillës shkollë.
Dishire e paravûme të Kongresit çkâ i përket sidomos çâshtjes së përmirsimit t’organizimit të shkollave.
Krahas delegatëve të ftuar në kongres ishin edhe disa mësues lushnjarë, midis të cilëve: Ikonom Kozma Dhima, Elmaz Boce, Anastas Laska, Naun Prifti (Doko), Theodhor dhe Aleks Rista, Roza Kakarriqi si dhe organizatorët Jani Minga dhe Tefik Zoto.
“Mbassi muer fund festimi i të çilunit të Kongresit, në mbledhjet e përditshme qi u mbajtën për gjiih ditë prej orëve 9-12 para dreke e 3-6 mbas dreke, u zbatuen këto pika të programit që po i rreshtojmë këtu poshtë:
U caktuen fjalëskajet mâ me randsí e mâ të nevojshme të secilles landë mësimi.
U hartuen programat sintetik të shkollave fillore e qytetse.
U zhvilluen programat analitik të daem javë në javë të shkollave fillore 4 e 5 klasëshe të qytetit e 3 klasëshe të katundit.
U vendue qi botimi i librave shkollorë e i të përkohëshmes pedagogjike t’i ngarkohet Komisis letrare i sâ mâ parë do t’u mëkambte në gjí të Ministrís s’Arësimit.
Tekstat shkollorë, qi do të hyshin në përdorim ndër shkolla fillore, do t’ishin këto: Libri I, II, III, IV e V i këndimit – Libri I, II, III, IV e V i numerntores – Libri i gramatikës do të hítë në përdorim çë prej klasës së dytë, tue pasë secilla ka nji libër në vedi e tue përmbajtë secilli vetëm landën qi paravên programi i secilles klasë.
Çë prej klasës III e përpjetë u vendue qi t’u përdorote në secillën klasë edhe ka nji libër Dheshkrojet, Historijet, e nji libër Historijet e Ditunijet të natyrës tue përmbajtë secilli vetëm aq landë sa parashkruen programi i secillës klasë.
Si gjuhë letrare, mbas të cillës do t’u shkrueshin librat shkollorë, u muer për themel djalekti i Elbasanit me disa permirsime tue i ruejt do ndryshime typike, qi u përkasin formavet etymologjike të fjalëvet të rujtuna mâ mirë në djalektin tosknisht e në disa ndërdialekte gegenishte.
U vendue qi libri I i këndimit të jetë i shkruem thjeshtë gegnisht o thjeshtë tosknisht; libri i II të jetë i përziem me copa leximi në djalektin gegnisht e tosknisht e librat e këndimit për klasët të tjera t’u hartoshin vetëm në gjuhë letrare tue e marrë për themel dialektin e Elbasanit.
Deri sa mos t’ishin botuem librat qi u përmendën sypri u dâ, qi shkollat t’i përdoroshin ata libra qi kishin pasë përndore deri më sot.
U shkruen mostrat e herorve, dishmimeve shkollore, amzave, registrave të përditshme e të përjavshëm e u vendue qi çë do shkollë të përdori: 1. Nji Regjistër Amzë – 2. Nji Regjistër të përditshëm për ç’do klasë – 3. Nji Regjistër të përjavshëm për ç’do klasë – 4. Nji Inventar veglash e orëndish shkollore – 5. Nji Inventar për bibliotekë – 6. Nji Protokoll konferencash e – 7. Nji Libër kronikash, ku do të shkruhet çdo ngjarje a punë e madhe a e vogël qi lidhet me shkollën, sikurse edhe historia e sajë e shkrueme shkurtas.
U vendue qi nxânësve të shkollave fillore t’u ipen në vijim të vjetit shkolluer nota bimestrale e nxanësve të shkollave qytetse, normale etr. Nota semestrale si në sjellje ashtû edhe në cenë e në përparim.
U dá, qi prej klasës III fillore e përpjetë, t’u mësote edhe nji gjuhë e dytë, të cillën kishte për t’a caktuem Ministrija e Arësimit.
U vendue qi orët e besimit t’i caltoj secilla Inshpektori në marrëveshtje me të parët e besimit.
Si të kremte fetare e kombtare ndër të cillat do të mbaheshin shtyllat u caktuen:
A. Për Katolikët:
Dita e parë e vjetit (Motmoti i ri) – 2. Dita 6 e Kallëndorit (Ujt e bekuem) – 3. Dita 19 Marc (Shën Jozefi) – 4. Dita 25 Marc (Zoja e lajmueme) – 5. Dita 29 Qershuer (Shën Pjetri e Pali) – 6. Dita 15 Gusht (Të ngjitunit e Zojës në qiell) – 7. Dita 8 Shtatuer (Të lemit e Zojës) – 8. Dita 1 Nanduer (Të gjithë Shêjtnat) – 9. Dita 8 Dhetuer (Zoja e papërlyeme) – 10 Krishtnellat 4 ditë (24-27 Dhetuer). – 11. Pashkët 6 ditë – 12. Dita e Shelbuemit – 13. E hanja e Rrshajvet – 14. Korpi i Krishtit – 15. Dita e kishës së vendit (po qe zakon).
B. Për Myslimanët:
Kurban Bajrami 5 ditë. – 2 Ramazan Bajrami 3 ditë. – 3. Mevludi 1 ditë. – 4. Nata e Gajipit nji ditë. – 5. Nata Mirazhid 1 ditë. – 6. Nata e Beretit 1 ditë. 7. Nata e Kadrit 1 ditë. – 8. Nata e Nevruzit 1 ditë.
Në kohë të Ramazanit u dá, qi mësimet të bahen 3 orë në ditë tue i mësuem vetëm landët mâ të nevojshmet. Caktimi i kohës s’orëvet i u la në dorë t’inshpektorit e të mësuesavet. Dy ditë para Ramazan Bajramit u dá qi mos të bahet mësim.
C. Për Orthodoksët: (mbas Kalendarit Julian).
Dita e parë e vjetit (Shën Vasili.) – 2. Dita 6 7 Kallënduer Shën Joan Pagëzori – 3. Dita e tre irarkvet (30 Kallënduer). – 4. Dita 2 Fruer (Ipapandi) – 5. Dita 25 Marc (Evangjelizmo). – 4. Dita 6 Mâj (Shën Gjergji). – 7. Dita 21 Maj (Konstantini e Helena). – 3. Dita 8 Shtatuer (Lindja e Shën Mrís) – 9. Dita 14 Shtatuer (Shën Kryqi) – 10. Dita 26 Tetuer (Shën Mitri.). – 11. Dita 8 Nanduer (Shën Mëhilli) – 12. Dita e 21 Nanduer (Isodhia) – 13. Dita 6 Dhetuer (Shën Kolli) – 14. Krishtnellat 4 ditë (24-27 Dhetuer) – 15. Pashkët 6 ditë – 16. Dita e Shelbuemit – 17. E hanja e Rrshajvet – 18. Dita e kishës së vendit (po qe zakon).
D. Si të kremte kombtare u njofën:
Dita e flamurit (28 Nanduer) – e Dita e fronit (7 Marc).
Ndër shkolla, kû jânë të përfaqësuem nxânëst e të dy besimeve (të krishtenë e mysliman) më nji numër të njinjishëm a po gadi të njinjishëm atëherë të gjitha të kremtet e naltpërmunduna (myslimane katolike apo orthodokse) u vendue qi të mbahen si të kremte të përgjithëshme d.m.th. prej të gjith shkollës.
Ndër shkolla, ku nxânëst e njanit apo tjetrit besim jânë të përfaqësuem me nji numër mâ të vogël, atëherë të kremtet e atij besimi, qi âsht, i përfaqësuem me numër të vogël u da qi të mbahen vetëm prej nxënësvet t’atij besimi, por jo prej të gjith shkollës.
Nder shkolla të ndjekuna vetëm prej nxânësh myslimanë u vêndue qi të gjitha të premtet të jenë ditë pushimi e përveç kësaj’ edhe nji ditë (apo dy gjysma ditësh mbasdreke) tjetër e javës e cilla mund të caktohet mbas nevojës së vêndit.
Për shkolla të ndjekuna vetëm prej nxânësh të krishtênë u caktue në vend të premtes e diellja si ditë pushimi.
Nder shkolla të ndjekuna përpjestisht si prej nxânësh myslimanë si prej të krishtênësh u vêndue qi të mbahet e premtja e e diellja si ditë pushimi, por jo ndo nji ditë tjetr e javës.
U vêndue qi shkollat të mbyllen më 30 Qershuer e të hapen më 10 shtatuer tue vijuem nënshkrimet deri më 14, prej së cillës ditë do të filloj mësimi regullisht në të gjitha shkollat.
U caktue qi Drejtorit e Arësimit të deritashme të shuhen, tue qenë se punën e Drejtorive t’Arësimit mund t’a kryjshin lehtas inshpektorat, qi do të jenë në çdo qândër.
U vêndue qi shkollat fillore, të cillat s’kanë së pakut 40 nxânës qi ndjekin shkollën rregullisht, të mbyllen. Nji përveçní u bâ vetëm për shkolla propagande a politike, të cillat edhe me mâ pakë nëxanës mund të vijojshin në veprimin e vet, porse në këto shkolla të veproshin mësojës mjaftë të zotët e jo çfaredo.
U da qi se i cilli qark të ketë nji numër të mjaftë mësuesash êndësa (ambulantë), qi të mësojnë fëmit e atyne katundeve, qi janë pá shkollë.
Ata mësuesa qi nëpër të mbyllunit e shkollave do të jesin pá punë nga të cillët mund të pritet nji dobí u vêndue qi të ndjekin nji kurs të shpejtë në Normale të kryeqytetit, e cilla në fillim të këtij vjeti kolluer duhet të çilet.
U vêndue qi përveç kësaj të çilet nji internat në Korçë, nji në Gjinokastër, nji në Berat, nji n’Elbasan, nji në Tiranë e nji në Shkodër. Në këto internate do të mirren fëmij mentarë shtëpijash së ndershme në qarqe të qyteteve të naltpërmendun, qi s’kanë rasën të ndjekin nji shkollë të rregullshme në vênd të vet. Nga numri i nxânësvet, qi ndjekin internatët, do të zgjidhen ata qi do të bâhen mësuesa edhe nëpunës tjerë të shtetit, kush tue ndjekun shkollat e mjesme të vêndit, kush tue u derguem në shkolla të përjashtme.
U da qi rroga e mësuesavet të jét e kategorizueme mâ mirë se ajo e nëpunësave ttjerë të shtetit.
U vêndue, qi ç’në ketë vjetë të themelohet një fond e nji ligjë pensionesh për mësojës.
Së pakut nji herë në vjetë u dá qi të bâhet nji mbledhje inshpektorash në kryeqytet, kû do të rrahen e të përfliten çashtjet aktuale të degës arësimore.
U vêndue qi së pakut njiherë në vjetë të bâhet në secillin qark ndën kryesí t’inshpektorit të vendit nji mbledhje e përgjithëshme e mësuesavet t’atij qarku, kû do të rrahen e do të përfliten nevojët e çashtjet arësimore të qarkut. Mbas kësaj mbledhje do të bâhet në kryeqytet mbledhja e inshpektoravet.
U dà qi në çdo Inshpektorí të jét nji këshillë arësimore e qarkut e në çdo vend, ku ka shkollë, nji këshillë shkollore e vêndit. E para do të jét e përbâme prej prefektit (ndënprefektit) ase zâvendsit të tij, kryetarit e dy këshilltarve të bashkís, inshpektorit e prej priftit apo hoxhës së vêndit. E dyta do të jetë e përbâme prej mâ të vjefshmit drejtuer të ndo nji shkollës së vendit, prej priftit a hoxhës a prej dy myftarve të vêndit.
U vendue qi të gjitha shkollat private të veprojnë mbas programit të shkollave qi i mbanë shteti e të jenë ndën kontroll e inshpektim t’Inshpektoris s’Arësimit.
U da qi mësuesat të klasifikohen nder këto kategorina: 1. Profesora qi kanë mbarue universitetin, – 2. Mësuesa qi kanë mbarue nji normale t’Europës, – 2. Mësuesa qi kanë mbarue nji gjimnaz të plotë bashkë me nji kurs pedagogjik, – 4. Mësuesa qi kanë mbarue nji shkollë qytetse e nji kurs të shpejtë të Normales, – 7. Mësuesa qi kanë mbarue nji shkollë fillore e nji kurs të shpejtë të Normales.
Për mësuesat e të gjith këtyne kategorinave u vendue qi të merrën para sŷsh aftësija e vjetët e sherbimit qi ka se i cilli./ Dielli
Vijon…
Titulli origjinal – INSTITUCIONALIZIMI I GJUHËS SHQIPE NËPËRMJET KONGRESIT ARSIMOR TË LUSHNJES 15-29 GUSHT 1920
Prof. Dr. Etleva LALA
Eötvös Loránd Tudományegyetem (Universiteti ELTE)
Programi i Albanologjisë, Budapest, Hungari / KultPlus.com